Σαμοθράκη: Ονειρεμένη Φύση, Ιδιαίτεροι Άνθρωποι

...και ιδιαίτερη μελισσοκομία

---------------------------------------

Επειδή απλά λατρεύω αυτό το νησί, αναδημοσίευση άρθρου μου στη Μελισσοκομική Επιθεώρηση (Τεύχος Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου 2011), αφιερωμένο εξαιρετικά...

-----------------------------------------

Κάποιος μου είχε πει πως στη Σαμοθράκη δε θα πάς σχεδόν ποτέ για μία και μοναδική επίσκεψη. Είχε απόλυτο δίκαιο. Συνήθως οι επισκέπτες επιστρέφουν. Έπαθα ακριβώς το ίδιο όταν στις 18 Ιουνίου του 1995 επισκέφτηκα για πρώτη φορά αυτή την πανέμορφη μικροσκοπική άκρη του βορειοανατολικού Αιγαίου. Επέστρεψα ξανά και ξανά. Κάποιοι άλλοι, μετά από αρκετές επιστροφές, μένουν στο τέλος για πάντα. Στη Σαμοθράκη δε θα συναντήσει κανείς τις “φυλές” των τουριστών που κατακλύζουν κάθε καλοκαίρι τα υπόλοιπα ελληνικά νησιά. Στη Σαμοθράκη πάνε αυτοί που αναζητούν κάτι το ιδιαίτερο, κάτι το μοναδικό. Και τις περισσότερες φορές, το βρίσκουν.

Ρίχνοντας μια ματιά στο χάρτη, αντιλαμβάνεσαι πως ο μόνος δρόμος για να προσεγγίσει κανείς το νησί είναι δια θαλάσσης. Το πλοίο Σάος εκτελεί καθημερινά δρομολόγια διάρκειας περίπου δύο ωρών από το λιμάνι της Αλεξανδρούπολης στο λιμάνι της Καμαριώτισσας, κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Τον υπόλοιπο χρόνο, τα δρομολόγια είναι σχεδόν καθημερινά αν και πολύ συχνά οι Σαμοθρακιώτες μπορεί να μείνουν αποκλεισμένοι για μέρες ή και βδομάδες λόγω του κακού καιρού και της μανιασμένης θάλασσας. Το νησί αποτελεί αυτόνομο δήμο ο οποίος έχει την έδρα του στη Χώρα, το γραφικότατο πετρόκτιστο χωριό που βρίσκεται σκαρφαλωμένο στους δυτικούς πρόποδες του όρους Σαός, κρυμμένο και περιτριγυρισμένο από επιβλητικά βράχια. Σε όλο το νησί, υπάρχουν περιμετρικά μικρά χωριά και οικισμοί.

Αν θα έπρεπε να συγκρίνω τη Σαμοθράκη με τα υπόλοιπα ελληνικά νησιά και να αναφέρω ομοιότητες και διαφορές δεν θα δυσκολευόμουν καθόλου: Η μόνη ομοιότητα που έχει με άλλα νησιά είναι πως περιβάλλεται από θάλασσα. Κατά τα άλλα, τα πάντα στη Σαμοθράκη διαφέρουν. Ακόμη και αυτή η θάλασσα διαφέρει από τα συνηθισμένα μιας και στη Σαμοθράκη δεν θα συναντήσεις παρά μία και μοναδική αμμουδιά, την Παχιά Άμμο, στα νότια του νησιού. Με εξαίρεση την ανατολική παραλία των Κήπων, με την υπέροχη θέα στην Ίμβρο, που αποτελείται από μικρά κατάμαυρα βότσαλα, όλη σχεδόν η υπόλοιπη ακτογραμμή είναι σπαρμένη με ογκώδη βότσαλα και πέτρες. Λίγοι όμως καλοκαιρινοί επισκέπτες απογοητεύονται από αυτή την εικόνα μιας και η μαγεία της Σαμοθράκης βρίσκεται αλλού. Στα πολλά ποτάμια και τους χείμαρρους που πηγάζουν από το εντυπωσιακό όρος του νησιού και σχηματίζουν αμέτρητες λίμνες, τις βάθρες όπως τις αποκαλούν οι ντόπιοι και εντυπωσιακούς καταρράκτες. Αν και η θερμοκρασία των πεντακάθαρων νερών συνήθως απαιτεί θάρρος πριν την πρώτη βουτιά, η πλειοψηφία των επισκεπτών που δοκιμάζει αυτή την εμπειρία, δύσκολα επιστρέφει ξανά στο αλμυρό νερό…

Λίγα αλλά απαραίτητα τοπογραφικά στοιχεία για να κατανοήσουμε την ιδιαιτερότητα της Σαμοθρακιώτικης φύσης: φανταστείτε ένα νησί, με μόλις 29 χιλιόμετρα περίμετρο, το οποίο έχει στο κέντρο του ένα βουνό, το Σάος, με την κορυφή του το Φεγγάρι, στα 1624 μέτρα! Είναι το ψηλότερο νησί του Αιγαίου γεγονός στο οποίο πιθανότατα οφείλει το όνομά του. Η προελληνική λέξη “σάμος” σημαίνει ύψος και Σαμοθράκη είναι η υψηλή Θράκη. Σε μια έκταση μόλις 178τ.χλμ. αναπτύσσεται το “Ιερό Βουνό” της αρχαιότητας από την κορυφή του οποίου ο Ποσειδώνας παρακολούθησε τον Τρωικό πόλεμο (Ομήρου Ιλιάδα, Ν στ. 10-19). Ποσοστό 8,4% της επιφάνειας του νησιού βρίσκεται σε υψόμετρο μεγαλύτερο των 1000μ. Εξερευνώντας το νησί μπορείς να συναντήσεις αμέτρητα μικροκλίματα και τοπία που αλλάζουν μέσα σε διαδρομή λίγων χιλιομέτρων. Στη βόρεια πλευρά, το αρχέγονο και πανέμορφο δάσος, με τα πλατάνια να κυριαρχούν, φτάνει κυριολεκτικά μέχρι τη θάλασσα (εικόνα 1) και διασχίζεται από ρέματα, ρυάκια και ποτάμια. Κυρίαρχο και εντυπωσιακότερο όλων, ο Φονιάς (εικόνα 2). Πέρα από την άγρια ομορφιά του, που θαυμάζει κανείς σε κάθε βήμα καθώς ακολουθεί το μονοπάτι μέχρι τον πρώτο καταρράκτη, οφείλει το κακόηχο όνομά του στους πραγματικούς κινδύνους που εμπεριέχει η κάθε απρόσεκτη ανάβαση, από την πρώτη βάθρα μέχρι τους επόμενους καταρράκτες. Δυστυχώς, αρκετά άτομα έχουν πληρώσει με τη ζωή τους το εγχείρημα γι’ αυτό καλό είναι να συνοδεύεται κάποιος που ανεβαίνει στο Φονιά για πρώτη φορά, από έμπειρους αναρριχητές. Σε αντίθεση με το βόρειο μέρος του νησιού, στο δυτικό και το νότιο υπάρχουν πεδιάδες στις οποίες κυριαρχούν τα ελαιόδεντρα και οι εκτάσεις με τα σιτηρά. Μέρος του νησιού, από τους Κήπους μέχρι την Παχιά Άμμο δεν είναι προσβάσιμο με κανένα μεταφορικό μέσο (πλην της θαλάσσιας οδού) λόγω των δυσπρόσιτων πλαγιών του Σάος που κυριολεκτικά βυθίζονται στο Θρακικό πέλαγος δημιουργώντας εικόνες σπάνιας φυσικής ομορφιάς με καταρράκτες να πέφτουν απευθείας στη θάλασσα. Πέρα από το φυσικό κάλος, η Σαμοθράκη ήταν πασίγνωστη από την αρχαιότητα ως “ιερό νησί”, ως ο τόπος που άκμασε η λατρεία των “Μεγάλων Θεών”, όπου τελούνταν τα Καβείρια μυστήρια (μερικώς ανερμήνευτα μέχρι τις μέρες μας) και όπου οι δονήσεις της μυστηριακής ενέργειας που κάλυπτε και καλύπτει το νησί γίνονται αισθητές ακόμη και σήμερα. Το εκπληκτικό ιερό των μεγάλων θεών και το αριστουργηματικό άγαλμα της Νίκης της Σαμοθράκης είναι δύο από τα κορυφαία κληροδοτήματα της αρχαίας ακμής που εντυπωσιάζουν μέχρι τις μέρες μας.

Εικόνα 1. Χαρακτηριστική εικόνα στη Σαμοθράκη: Ο ήλιος ανατέλλει στο Θρακικό πέλαγος, φωτίζοντας το δάσος από πλατάνια που φτάνει μέχρι τη θάλασσα

Εικόνα 2. Βάθρα στο Φονιά. Τα λόγια περιττεύουν…

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του νησιού, πέρα από την φυσική ομορφιά του, είναι και το γεγονός πως λόγω της τοπογραφίας του, ουσιαστικά μπορεί να παράγει τα πάντα που θα καταστήσουν τους κατοίκους του αυτάρκεις. Οι καλλιέργειες της ελιάς και των σιτηρών στα νότια και δυτικά συμπληρώνονται από εξαιρετικής ποιότητας και μεγάλης ποικιλίας οπωροκηπευτικά που παράγονται στα βόρεια. Για μια έξτρα νότα σε κάθε τι που μαγειρεύεται και σερβίρεται, μια πανδαισία άγριων αρωματικών φυτών βρίσκεται στη διάθεση των ντόπιων και των επισκεπτών, χαρίζοντας επιπλέον και ένα χαρακτηριστικό άρωμα στη Σαμοθρακιώτικη ύπαιθρο. Ψάρι υπάρχει πάντα φρέσκο και όσο για το κρέας και τα γαλακτοκομικά, η Σαμοθράκη πραγματικά φημίζεται για τα κατσίκια της και τα τυροκομικά προϊόντα της. Τι άλλο; Α, ναι! Στο νησί παράγεται και εξαιρετικής ποιότητας μέλι…

Δεν θα μπορούσε σε ένα τέτοιο μέρος με τόσο μοναδική βλάστηση, στο νησί “των μεγάλων Θεών”, να μην παράγεται και η τροφή των Θεών. Και το ευτύχημα είναι πως οι μέλισσες του νησιού παράγουν το μέλι υπό την “εποπτεία” μιας ιδιαίτερα αξιόλογης και δυναμικής μελισσοκομικής κοινότητας, την οποία είχα τη χαρά να γνωρίσω καλύτερα τα τελευταία δύο καλοκαίρια, μέσω των εκπαιδεύσεων του Οργανισμού Ο.Γ.Ε.Ε.Κ.Α. “Δήμητρα”. Στο πνευματικό κέντρο του Δήμου, συγκεντρώθηκε μία σχετικά μεγάλη ομάδα μελισσοκόμων του νησιού με όρεξη για μάθηση (εικόνα 3). Ομολογώ πως η σύσταση της ομάδας ήταν ότι πιο διαφορετικό και ενδιαφέρον έχω συναντήσει ποτέ. Υπήρχαν μελισσοκόμοι κάθε ηλικίας, άνδρες και γυναίκες, ντόπιοι και μη, έλληνες και αλλοδαποί οι οποίοι έγιναν ντόπιοι κατ’ επιλογή, μελισσοκόμοι έμπειροι με πάνω από 350 μελίσσια αλλά και αρχάριοι λάτρεις της μελισσοκομίας, που μέσα από τα σεμινάρια έκαναν τα πρώτα τους βήματα στον τομέα. Και τις δύο χρονιές, η αίθουσα ήταν γεμάτη και το ενδιαφέρον αμείωτο, με αποτέλεσμα τα σεμινάρια να διαρκούν πάντα περισσότερο από όσο ήταν προγραμματισμένα. Τα θέματα που καλύφθηκαν αφορούσαν στην αντιμετώπιση εχθρών και ασθενειών, στη βασιλοτροφία και στους μελισσοκομικούς χειρισμούς για μεγαλύτερες αποδώσεις. Ειδικά στην παθολογία και τη βασιλοτροφία, πέρα από τη θεωρία, υπήρξε και η δυνατότητα πρακτικής εξάσκησης με ταυτοποίηση ασθενειών (νοσεμίαση και αμερικάνικη σηψιγονία) και επίδειξη εμβολιασμού για παραγωγή βασιλισσών και βασιλικού πολτού. Κάθε μέρα σεμιναρίων ήταν γεμάτη, τόσο για τον εκπαιδευτή όσο και για τους εκπαιδευόμενους (όπως θέλω να πιστεύω). Το ότι μάλιστα τα σεμινάρια συνέπεσαν με την πραγματοποίηση στον ίδιο χώρο έκθεσης ζωγραφικής με τίτλο “ο χορός των μελισσών”, έκανε το όλο σκηνικό ακόμη πιο όμορφο (εικόνα 4). Ήταν ξεχωριστό το αίσθημα να διδάσκεις σε ένα χώρο διακοσμημένο με εκατοντάδες μέλισσες, φιλοτεχνημένες αποκλειστικά από κερί και οργανικά υλικά, από τον ζωγράφο και ερασιτέχνη μελισσοκόμο Ανδρέα Τσορτανίδη. Συνήθως, σε τέτοια σεμινάρια, ο εκπαιδευτής καταλήγει να είναι ταυτόχρονα και εκπαιδευόμενος. Αξίζει πιστεύω να μεταφέρω λίγες γνώσεις που αποκόμισα για την Σαμοθρακιώτικη μελισσοκομία.

Εικόνα 3. Μελισσοκόμοι του νησιού συμμετέχουν στις εκπαιδεύσεις

Εικόνα 4. Το πανέμορφο πνευματικό κέντρο του Δήμου Σαμοθράκης, διακοσμημένο από εκατοντάδες πίνακες μελισσών κατά τη διάρκεια των σεμιναρίων

Ο αριθμός των μελισσοκόμων ανέρχεται στους 50 και στο νησί βρίσκονται περίπου 2600(!) μελίσσια. Στο παρελθόν, οι ντόπιοι μελισσοκόμοι χρησιμοποιούσαν κάθετες κυψέλες που κατασκεύαζαν από κούφιους κορμούς πλάτανου ή από σανίδες από πλατανόξυλο (εικόνες 5 και 6). Έφεραν μάλιστα την ονομασία-γλωσσοδέτη “κ'φόβααδα” ενώ τα μελίσσια ονομάζονταν “βαράδια” (προφέρονται “βαάδια” από τους ντόπιους) όρος που έχει “βαφτίσει” και την περιοχή του οργανωμένου κάμπινγκ στα βόρεια του νησιού. Όποιος γνωρίζει τον πλούτο και την ποικιλία της χλωρίδας της Σαμοθράκης, μπορεί εύκολα να καταλάβει ότι στο νησί το ανθόμελο που παράγεται (γιατί πεύκα στο νησί είναι σχεδόν απόντα) είναι ιδιαίτερο. Χαρακτηριστικό είναι πως την ίδια στιγμή, το μέλι που παράγεται σε δύο διαφορετικές περιοχές της Σαμοθράκης (πχ βόρεια και νοτιοδυτικά) μπορεί να διαφέρει εντελώς σε γεύση και βοτανική προέλευση. Στα μελισσοκομικά φυτά του νησιού περιλαμβάνονται η αγριορίγανη, η λυγαριά, ο κισσός, η ακονιζιά, τα θυμάρια, οι καστανιές, οι κουμαριές, τα ρείκια (κυρίως ανοιξιάτικα) και αμέτρητα μικρολούλουδα που προσφέρουν συνεχώς νέκταρ και γύρη, φτάνει οι καιρικές συνθήκες να ευνοούν. Δυστυχώς, τα τελευταία χρόνια, η ανομβρία δεν αφήνει ανεπηρέαστη και τη Σαμοθράκη. Ο συνδυασμός μάλιστα με τους δυνατούς ανέμους που σαρώνουν το νησί και με την πληγή της υπερβόσκησης από τα κατσίκια, δημιουργούν το τρίπτυχο των προβλημάτων που χαλούν κάποιες χρονιές την κατά τα άλλα σχεδόν ιδανική μελισσοκομική εικόνα. Το μέλι που παράγεται διατίθεται όλο στο νησί καθώς οι επισκέπτες κατά κανόνα γνωρίζουν, εκτιμούν και αγοράζουν την τροφή-θησαυρό της Σαμοθρακιώτικης φύσης και των δραστήριων ντόπιων μελισσοκόμων.

Εικόνα 5. Μελισσοκομείο στη Σαμοθράκη από σύγχρονες αλλά και παραδοσιακές κυψέλες

Εικόνα 6. “Κ'φόβααδι”, δηλαδή παραδοσιακή Σαμοθρακιώτικη κυψέλη από κούφιο κορμό πλάτανου

Υπέροχη από κάθε άποψη, τουριστική και μελισσοκομική, πανέμορφη κάθε εποχή και υπό κάθε συνθήκη, η Σαμοθράκη μαγεύει και αξίζει μία, τουλάχιστον, επίσκεψη.